چهل‌ستون، چهل چراغی در معماری عصرصفوی
چهل‌ستون، چهل چراغی در معماری عصرصفوی موقعیت مکانی کاخ چهل‌ستون: عمارت چهل‌ستون ازیک طرف به ضلع شرقی خیابان چهارباغ پایین، از سوی دیگر به خیابان سپه و از طرف دیگر به میدان نقش جهان منتهی می‌شود. تاریخچه کاخ چهل‌ستون: این کاخ با ماده تاریخ مبارک‌ترین بنا‌‌‌های دنیا، به عنوان چهل چراغی در معماری عصر صفوی در مرکز بافت شهر اصفهان واقع شده است. باغ چهل‌ستون 3در ورودی داشته که درب قدیمی ان رو به شرق قرار دارد. از درب ضلع شرقی وارد باغی به وسعت 5هکتار می‌شویم که در میان ان بنایی بس پر عظمت چون نگینی درخشان، مارا به سوی خود فرا می‌خواند. کاخ چهل‌ستون یکی از کاخ‌‌‌‌های مهم سه‌گانه باقی‌مانده از عصر صفوی در اصفهان بوده وهمانند دو کاخ دیگر (کاخ هشت بهش و عالی قاپو) رو به مشرق است. قدمت کاخ چهل‌ستون حدودا به370تا400سال پیش در دوره صفوی و حکومت شاه عباس کبیر باز می‌گردد. این بنا درابتدا در زمان شاه عباس اول با طراحی (پلانی) به شکل Uگردید که شامل تالار تخت گاه اتاقهای واقع در شمال و جنوب ضلع غربی این تالار بود. در میان باغ چهل‌ستون شاه عباس اول کوشک اصلی را به شکل کلاه فرنگی با اتاقهای کوچک به عنوان هسته اولیه کاخ بنا کرد. سپس در زمان شاه عباس دوم در سال 1057هجری قمری، تالار آیینه‌‌خانه و ایوان ستونداررفیعی به ان اضافه شد. باغ چهل‌ستون نمونه‌ای از یک باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال 1327خورشیدی به دلیل کمبود اطلاعات، اظهار نظر درباره تاریخ بنا چهل‌ستون مشکل بود. در همان سال در جبهه تالارکاخ، اشعاری در 2کتیبه از زیر گچ به دست امد که یکی کوتاه‌تر بر زمینه صورتی رنگ بنا تالار چهل‌ستون را به شاه عباس دوم نسبت می‌داد و سال اتمام ان را 1057هجری قمری تعین می‌کند و دیگری که طولانی‌تر است و خطوط ان گچ‌بری بر زمینه ابی رنگ است از تعمیرات شاه سلطان حسین حکایت دارد. کاربری این باغ تشریفاتی بوده و مهمان‌‌‌‌های خارجی را جهت پذیرایی به این کاخ دعوت می‌کردند. علت نام‌گذاری این کاخ به چهل‌ستون: چندروایت وجود دارد ولی منبع معتبری برای تایید این روایت‌‌ها وجود ندارد. دلیل اول که رایج‌ترین، عامیانه‌ترین و حتی اشتباه‌ترین روایت است و بین مردم بیشتر رواج دارد، این است که انعکاس20ستون در اب حوض می افتد و انعکاس40ستون در اب دیده می‌شود. جالب است بدانید8صبح وقتی هوا روشن است و اب حوض صاف و تمیز است اگر از قسمت ورودی کاخ نگاه کنیم، انعکاس کاخ را در حوض میبینیم اما انعکاس40ستون را دقیق نمی‌بینیم. طبق روایات گفته شده این کاخ دارای40ستون بوده که در زمان سلطنت شاه سلطان حسین آتش‌سوزی در کاخ رخ می‌دهد و 20ستون کاخ در اتش می‌سوزد. دلیل مهم و اصلی این است که در ان زمان 40عدد مقدسی بوده. حتی درضرب‌المثل‌‌ها از عدد40استفاده بسیاری میشد مثل یک کلاغ چهل کلاغ، چهل چراغ. گفته می‌شود در ان زمان کاخ‌‌هایی که ستون‌‌‌های زیادی داشتند نماد کثرت بوده و به ان چهل‌ستون می‌گفتند مثل چهل‌ستون قزوین. روایت اخر این است که چون پیابر در سن40سالگی به بعثت رسیده به احترام ایشان نام کاخ راچهل‌ستون گذاشتند. ورودی کاخ چهل‌ستون: در شرق استخر، در ورودی کاخ طاقی وجود دارد که کنار انها2طاقچه وجود دارد. این مکان محلی ویژه جهت استقرار نوازندگان بوده. این طاق با وسعتی بالغ بر 26مترمربع، هنگامی که نوازندگان هنرنمایی می‌کردند، اصوات موسیقی با گذار از این استخر طویل به دلیل تفاوت ناشی از دمای اب داخل ان، در فصول مختلف و هوای موجود بر فراز ان با محیط پیرامونی مسیر‌‌‌های متفاوت را طی می‌نمود و در مجموع این فرایند باعث میشد تا کیفیت اصوات موسیقی بر حاضران در کاخ دلنشین تر گردد. استخر کاخ چهل‌ستون: به دلیل ارادتی که شاه عباس به حضرت علی (ع) داشت، طول استخری که در حیاط چهل‌ستون واقع شده110 متر است که با حروف ابجد اسم حضرت علی است را به احترام ان ساختند. این استخر بعد‌‌ها پس از قوروق کامل، گاهی به صورت استخر شنای اختصاصی حرمسرا مورد استفاده قرار می‌گرفت. به علاوه وجود این حوض باعث تعدیل درجه حرارت فضای باغ در چهار فصل و افزایش رطوبت هوا در تابستان می‌گردید. در چهارگوشه این استخر، چهار پایه ستون برجسته با نقوش ترکیبی از فرشته (نمادی از نگهبانی) و شیر (نماد صلابت و قدرت) و با الهام از نقوش عهد هخامنشی وجود دارد. این پایه ستون‌‌ها مربوط به کاخ چهل‌ستون نیست و متعلق به کاخی به نام کاخ سرپوشیده از عصر صفوی است که متاسفانه تمام این کاخ در زمان ظل السلطان به دستور او نابود و فقط همین پایه ستون‌‌ها از ان باقی‌مانده است و به کاخ چهل‌ستون انتقال داده شده‌اند. 4پایه ستون دور حوض در ایوان: این پایه ستون‌‌ها دارای 4شیرسنگی است که از داخل دهان این شیرها، لوله اب‌‌‌‌های مسی مثل فواره وجود دارد که اب را به داخل حوض می‌ریخت. دلیل سنگی بودن آن‌ها این است که اگر اب حوض سرکرد کاخ نم پیدا نکند. پادشاهان صفوی عادت به قرینه سازی داشتند. به همین دلیل قرینه فرورفتگی حوض در زمین را در سقف به صورت فرورفتگی می‌توان دید. نحوه آب‌رسانی به حوض‌‌ها: در اصفهان2مادی جود دارد. مادی نیاصرم و فدن. اب از مادی نیاصرم وقتی که اب زاینده‌رود باز بود به داخل این حوض‌‌ها جاری میشد. ایوان ستوندار: ایوان ستون دار20ستون دارد که جنس ستون‌‌ها از چوب درخت چنار یک تکه است. در دوران پهلوی دوم به دست فرح پهلوی مرمت شد. سقف ایوان ستوندار از نوع گره‌چینی است. گره‌چینی یعنی تکه‌‌‌‌های کوچک چوب مثل پازل به صورت الت و لغت و بدون استفاده از هیچ‌گونه چسب، میخ، چوب یا ملاتی در هم چفت می‌شود و به صورت یک تکه کارگذاری می‌شود. سقف این ایوان 2پوش است. این2پوش بودن به‌خاطر این بوده که اگر باران امد یا سقف نم گرفت، هوا از داخل آن‌ها ردوبدل شود و باعث خشک شدن چوب‌‌ها شود. همچنین باعث تعادل نمای کاخ میشد. دیواره ضلع غربی ایوان ستوندار، کاملا از قطعات اینه و شیشه‌‌‌‌های رنگی توام با تزیینات گچ‌بری پوشیده بوده و بر سطح ستون‌‌ها پوشش قطعات ریز اینه باعث می‌شده که با حضور در فضا وجود ستون‌‌ها بربیننده احساس نشود و انعکاس آن‌ها بر سطح اب، همانند نوار‌‌هایی نقره‌ای در نوسان برسطح اب جلوه‌گری کنند. تالار آیینه در پشت ایوان ستوندار قرار دارد که درسقف ان از ترکیبی بسیار کم‌نظیر از چوب، آیینه و گچ استفاده شده. در ان زمان ایران اینه تولید نمی‌کرد و اینه‌‌ها اغلب ونیزی بوده. جالب است بدانید اگر این اینه‌‌ها درراه شکسته میشد از خورده شیشه‌‌ها بازهم استفاده میشد. سه پنجره بالای ایوان ستوندار وجود دارد که فرم اصلی آن‌ها از چوب چنار بوده و به صورت مشبک ریز نصب گردیده. چنانچه در ان صورت اصلی شیشه‌‌‌‌های رنگی نصب می‌شددارای سه خاصیت برای فضا‌‌‌های درونی کاخ بود. 1-از شدت تابش نور کم می‌کرد که خود نوعی ارامش را بر فضای درونی حاکم می‌نمود. 2-نوری متشکل از نوار‌‌‌‌های رنگین را به داخل هدایت می‌کرد که فضایی سحرانگیز را در اذهان تداعی می‌کرد. 3-نور خورشید در حین گذر از رنگ‌‌‌‌های مختلف شیشه تشعشعاتی نامطلوب بر پوست بدن حشرات می‌گذاشت که باعث گریختن آن‌ها از این محل بود. در پنجره‌ی وسط، قرانی با پوست اهو ومهر و موم و امضا امام حسن وجود داشت که هر وقت شاه از در داخل یا خارج میشد، از زیر قران بدرقه شود. نقاشی درون آینه‌کاری‌‌‌‌های تالار اینه خانه چهل‌ستون: اطلاعات دقیقی درباره تاریخ، صاحب اثر و شخص درون تصویر نیست. تصویر نقاشی فردی درویش گونه است با کشکولی در دست و لباس درویشی و گربه‌ای روی دوش. گفته می‌شود این تصویر، تصویر شاه سلطان حسین است. طبق روایات شاه سلطان حسین علاقه زیادی به گربه داشته و هنگام آتش‌سوزی چهل‌ستون، مشغول بازی با گربه اش بوده. در سال 1118هجری قمری قسمتی از عمارت در مراسم جشنی، بر اثر بی ملاباتی خدمه دچار آتش‌سوزی شد. طبق روایات سلطان حسین بسیار ادم خرافاتی بوده و هنگامی که خبر آتش‌سوزی را به ان می‌دهند، ان را ناشی از قضای الهی دانست. این رخداد در مصرع مبارک باد تالار بلند ایوان جمجماهی، به خط محمدصالح اشکار است. این مصرع به حروف ابجد نوشته شده است. ساختمان کاخ چهل‌ستون: پس از ورود به تالار شمالی از تالار اینه، فضایی به وسعت 72متر مربع را که بر فراز قوس‌‌‌‌های بلند افراز با دهانه‌‌های6/2متری طراحی شده، مشاهده می‌کنیم. در این فضا در برخی قسمتها ضخامت دیواره پیرامونی ان تا 2متر‌‌می‌رسد که این دیواره‌‌‌‌های ضخیم، علاوه بر انکه توان لازم برای حمل وزن سنگین طاق‌‌ها را دارد باعث می‌شود تا از ورود سرما و گرما به داخل بنا جلوگیری گردد. به ان وسیله تابستان‌‌‌‌های خنک و زمستان‌‌‌‌های گرمی را در فضای داخلی فراهم می‌کردند. در همین فضا خمره‌‌‌‌های نسبتا بزرگی به صورت بدون لعاب موجود است که برخی از آن‌ها تا هزاره اول قبل از میلاد را شامل می‌شوند و ازآن‌ها معمولا جهت نگهداری دانه‌‌‌‌های غلات استفاده میشد. سپس با بالا رفتن از یک پله بلند وارد یک اتاق بسیار زیبا با سقف نسبتا کوتاه می‌شویم که در ان نقاشی‌‌‌‌های دیواری بسیار متعددی وجود دارد که در سمت راست در بالاتصویر با 12چهره را که یکی از مجالس شاهانه عصر صفوی را به سبک مینیاتور نشان می‌دهد، ملاحظه می‌کنیم که در میانه ان شاه عباس اول با تاج مخصوصش نمایان است. گفته می‌شود حدود5دهه قبل هنگامی که ملکه الیزابت دوم به اصفهان امد، در همین اتاق اسکان داده شد. در کف این اتاق بی‌نظیرترین فرش‌‌‌‌های دست باف اصفهان را برای وی گسترده بودند. باعبور از این اتاق وارد سالنی بس بزرگ می‌شویم که به ان تختگاه یا بارگاه می‌گفتند.
در این فضا در دیوار‌‌‌های شرقی و غربی ان جمعا شش پرده پانل نقاشی موجود است که چهارنقاشی ان در چهارگوشه قرار گرفته اند، از یک سبک نقاشی مرکب و دو نقاشی میانی از دو سبک دیگر تبعیت می‌کنند. البته تاریخ نقاشی ان چهار پانل کنار هم حدود 5/1 قرن مقدم بر ان دو پانل میانی است. نقاشی اول: اولین نقاشی که به ان می‌پردازیم در گوشه شمالی ضلع غربی قرار دارد که ابعاد ان با7/5 مترطول و 2/2متر عرض است که نشان گر صحنه‌ای تاریخی از فضای داخلی دربار عصرصفوی استکه توسط استاد رضا عباسی به تصویر کشیده شده است. نقاشی اول: در تصویر اول نقاشی شاه عباس اول را میبینیم که با سبیل بلند در سمت راست میانه نشسته و روبه‌روی ان ولی محمدخان دیده می‌شود. در ان زمان ولی محمدخان برای پس گرفتن حکومت خود نزد شاه عباس اول امده بود. اگر در تصویر نگاه کنید، مشاهده می‌شود که ولی محمدخان دست راستش را در استین فرو برده. از نظر مفهومی در قدیم دست راست در استین بردن نشانه تعظیم و احترام و درخواست کمک بوده که ضرب‌المثل "دست در استین بیرون اورده" به معنای گستاخی می‌کنی، از همان دوره رواج پیدا کرده است. در سمت چپ شاه عباس، سرداران وی در مجلس حاضر شدند. از جمله نفر اول که با شکم بزرگ در کنار شاه عباس قرار گرفته. او همان الله وردی خان، سردار وفادار شاه عباس است. نقاشی دوم: در مقابل تصویراول، نقاشی دیگر با همین ابعاد و سبک نقاشی شده که مجلس شاه عباس دوم را نشان می‌دهد که در مقابل ان، ندر محمدخان پادشاه دیگر ترکستان مشاهده می‌شود. گفته می‌شود که ندرمحمدخان جهت بازپس‌گیری حکومتش نزدشاه عباس دوم امده بود. اگر دقت کنید در تصویر می‌بینید که ندرمحمدخان دستش را به نشانه کمک خواستن از شاه عباس دراز کرده است. در بالا پرده در گوشه سمت چپ ظروف طلایی مهمور نشان داده می‌شود که برای سرو غذا استفاده میشد. در ان زمان غذا توسط پیش مرگان ازمایش شده و پس از اطمینان از سالم بودن ان، غذا را به حضور شاه می‌بردند. نقاشی سوم و چهارم: در ضلع غربی و شرقی دو پرده نقاشی با سبکی متفاوت موسوم به قهوه‌خانه‌ای مشاهده می‌گردد که به ترتیب دوجنگ تاریخی را که یکی برد و دیگری باخت است را به تصویر کشیده. اولی جنگ چالدران است که در سال 920هجری قمری در غرب ایران در دشتی به همین نام بین شاه اسماعیل اول و سلطان سلیم پادشاه عثمانی رخ داده. در این جنگ سپاهیان عثمانی به دلیل کثرت سپاهیان و سلاح بر ایرانیان پیروز شدند. در مقابل ان تصویری از جنگ کرنال بین نادر شاه افشار با محمدگورکانی پادشاه هندوستان در سال 1115را نشان می‌دهد. در این جنگ ایران توانست دهلی را تسخیر کند و ذخایر بی‌شماری از جمله:الماس کوه نور در بریتانیا، الماس دریای نور در موزه جواهرات ایران و تخت طاووس را به دست اورد. متاسفانه تخت طاووس تکه تکه شده و چیزی از ان باقی نمانده. نقاشی پنجم: این نقاشی در جنوب دیوارغربی است و به سال 951هجری قمری باز می‌گردد که در این نقاشی مجلس پذیرایی شاه طهماسب صفوی از همایون پادشاه هندوستان مشاهده می‌شود. گفته شده همایون کشور خود را به دلیل شورش داخلی از دست داده بود و برای کمک نزد شاه طهماسب امده بود. در تصویر مشاهده می‌شود همایون، دودست خود را به نشانه نیاز به سوی شاه طهماسب دراز نموده. میوه‌‌هایی که در کف زمین مشاهده می‌شود، نماد فراوانی در ایران است. نقاشی ششم: در این نقاشی صحنه‌ای از جنگ در منطقه مرو بین شاه اسماعیل اول (اولین پادشاه صفوی) و شیبک خان ازبک اتفاق افتاده است. اگر خوب به تصویر نگاه کنید، درختی را بالای این تصویر می‌بینید که نشان‌دهنده درختی در همین منطقه است. در این جنگ ایرانیان پیروز شدند. طبق روایات گفته شده است که در این جنگ شاه اسماعیل، سر شیبک خان را می‌برد و دستور می‌دهد که ان را طلااندود کنند و از سر ان به عنوان جام شراب استفاده می‌کنند که قدرت خود را نشان دهد. معماری کاخ چهل‌ستون: طرح این کاخ پلانی به شکلUاست. معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی، ایرانی و فرنگی است. در سقف تالار ترکیب کم‌نظیر از نقوش هندسی و گیاهی موجود است که در ان نقوش اسلیمی و ختایی در قالب‌‌‌‌های طلاکاری‌شده مشاهده می‌شود. در طرفین اضلاع شمالی و جنوبی (دیوار‌‌‌های عرضی تالار) مجموعه‌‌هایی از جانوران متعدد همچون دایرت المعارفی از وحوش منطقه به چشم می‌خورد که هنوز برخی از گونه‌‌ها در منطقه موجود است و برخی دیگر نابود شدند. در داخل این تالار اشیایی به معرض نمایش گذاشته شده از جمله قرانی با پوست اهو و ممهور به مهر امام حسن (ع) که نحوه کتابت کردن این قران به سبک کوفی است که اعراب گذار و خطاط ان ابوالبرکات و ابولاسود دوئلیگ بوده اند. اتاق چهارشنبه سوری: اتاقی دیگردر کاخ وجود دارد به نام اتاق چهارشنبه سوری. نقاشی‌‌‌‌های اتاق جنوبی تالار در سال 1331خورشیدی از زیر لایه‌‌‌‌های گچ بیرون اورده شدند. این نقاشی و این اتاق موسوم به چهارشنبه سوری است. نقاشی به سبک رضاعباسی و رنگ و روغن است. طبق روایات گفته شده در برخی از دوره‌‌‌‌های تاریخی هند، زن هندو معتقد است اگر پس از مرگ شوهرش در اتش تدفین اوخود را بسوزاند، "ستی"شده است و با این عمل به الهه عشق و وفاداری نایل و مستقیم وارد بهشت می‌شود. درحدودسال 1010هجری قمری شاهنشاه اکبر پادشاه هند، به شاعرمعروف ایرانی مقیم هند (محمدرضاخبوشانی) دستور منظوم ساختن عشق و وفاداری زنان هندو را در قلمرو ستی می‌دهد. این مثنوی در حدود سال1010هجری قمری، سه بار توسط هنرمندان عصرشاه عباس دوم مصور می‌شود. همچنین یک دیوارنگاره از انجام ایین ستی شده بانوی جوان هندی با سبک نقاشی دو رگه هند و ایرانی در کاخ چهل‌ستون نقاشی می‌شود. دو فضای قرینه دیگر همانند تالار شمالی، تالار آیینه و خوابگاه ملکه الیزابت موجود است. در گردشی به اطراف کاخ می‌توان دریافت که هرچهارسمت این کاخ، ایوان طراحی شده که سقف ایوان‌‌‌‌های شمالی و جنوبی هرکدام، برفراز چهارستون چوبی به فواصل تقریبی5/4متر قرار دارند. این اتاق‌‌ها محلی برای مهمان‌‌هایی بود که به دیدن شاه می‌رفتند. آن‌ها قبل از ورود به کاخ اصلی باید در این قسمت به انتظار می‌نشستند تا شاه اجازه ورود بدهد. برخی از نقاشی‌‌‌‌های دیواری که در آن‌ها وجود دارند، شخصیت‌‌‌‌های سیاسی خارجی ان زمان را به نمایش گذاشتند و اثر دو نقاش هلندی به نام‌‌‌‌های انجل (angle) و لوکار (lokar) بوده که در دربار شاه عباس دوم به سر می‌بردند. در همین دو ایوان در هر یک در تراز ارتفاعی23ان، دو بهارخواب به صورت تراس طراحی شده‌اند. این بهارخواب‌‌ها چشم اندازی بسیار عالی بر هر جبهه شمالی و جنوبی باغ داشته و از طریق اتاقهای طبقه دومی که در جبهه شرقی تالار تختگاه قرار داشتند به آن‌ها راه می‌یافتند. این مکان برای بازدیدکنندگان ممنوع است. پوشش گیاهی کاخ چهل‌ستون: درخت کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار، عرعر تنه درخت400ساله در چهل‌ستون: کارشناسان میراث فرهنگی قدمت این تنه درخت را به400سال پیش تخمین میزنند و احتمالا همان درختانی بودند که خود شاهان صفوی در راس آن‌ها شاه عباس کبیر با دستان خود در خیابان چهارباغ و. . کاشته بودند. پس از انتقال این تنه درختان به چهل‌ستون، وسط آن‌ها را تخلیه و دود زده می‌کنند تا موریانه‌‌ها نتوانند آن‌ها را نابود کنند. مکان‌‌‌‌های دیدنی نزدیک به کاخ چهل‌ستون: میدان نقش جهان موزه تاریخ طبیعی موزه هنرهای معاصر موزه هنرهای تزیینی تالار اشرف
